Pyhare asê ta'angamýi jehechaukaha henyhêva ñandu renimbo ha aogua'u pytâgui ha aguata mbegue katu tape henyhêva yvyrágui pe táva aikohápe. Pe globalización omboguéva tetânguéra omboja'óva ñane moî haguâ umi imbaretevéva poguýpe ojetyvyro che ñe'âme, iñapysê ñepyrû che apytu'ûme. Apyta. Ha upéma ramo aheka haiha ha ajapo peteî tapeita apyra'ÿ ha ama'ê hese. Ha'etevaicha chéve ndahasyietereíva: mbyte, ijyke, ipaha ha upe rire oîva ha'eño, heta tape ojuasáva, oñekytîva ha ahecharamóva tape oike ha osêva pe apu'a rembe'ýpe henyhêva tape kurusúgui. Aha pya'e peteî che angirû armandijo atýpe oîhápe umi iñakâ porâva Latinoamericaygua he'íva. Pya'e pya'e, ha achegety ahecha'ÿre, osê Eduardo Galeano he'ihápe: Iporâvéva oguerekóva ko arapy oî umi arapy oguerekóva ipype, purahéi oñe'êva tekovére, umi hasýva ha iparáva, hetaite hendáicha ojeikoháicha ha oje'eháicha, ojeguerovia ha ojejapóva, jekaru, ñemba'apo, ñembosarái, jehayhu, jehasa'asy, jevy'a jajuhúva jahávo ára pukukue javeve. Aha'anga apo jevy pe tapeita apyra'ÿ, hesakâ miêma hekove, tapeita apyra'ÿ tapeita apyra'ÿ apytépe. Tekoeta, heta hendáicha ojehecha, oñehesa'ÿjo ha oñemoingove pyahu ñande rekove. Heta ñeguahê hu'âme iporâhaguâicha heta apañuâi ituja térâ ipyahúvape. Che mandu'a upévo umi ta'angamýî oguâhêva ko táva omyakâva Misiones-pe, oîva okaháre, tetâ mboriahúpere. Hasýko ñamoheñói haguâ tape ndaha'éiva tapiaite ojeguatáva, ñamboheta, jahecháramo mba'éichapa ñanembojojapase hikuái, ohechauka ha ohechaukáva ñandéve pe jaipurúva'erâ. Ñandejopy peteî tape apyra'ÿmente oguerekopámava ojekuaa ha ojejapova'erâ. Pe "industria cultural", pe ipeteîvagui ojapóva heta, mba'e ñemombe'u sambo sambógui oipysóva tembiapo tapia, oipyaha ñandehegui jojoguapa guasu. Jajekuaa ta'anga rechaukaha peteîmente: jepuru. Umi oñemombe'úva, ohechaukáva mba'éichapa tapiaite umi oîvaíva oñemyatyrô peteî hendáichante, omoî ñande resa renondépe tape ojeguata ha ojeguatáva apañuâi opa henda ha ára rupi oikóva oñemokarê poi haguâ. Jaikuaa niko herekua ha ipy gotyo peteî tapeita apyra'ÿnte. Ha katu ko ñande arapy niko, ja'éma haguéicha, tapeita apyra'ÿ tapeita apyra'ÿ apytépe. Kuña ha kuimba'épe ombotuicháva oî pe tape hetápe, tape pypukúpe. Ko tape heta ndojekuaái ta'angamýîme. Térâ ndojoguáiva umi py'ÿî ojehechaukávape oñemoî ojehurôguáicha mombyry, ndaha'eirôguáicha ñane mba'e, jehecharârei, oîva ikatu'ÿhápe haimete avave oguâhê. Ta'angamýî rechaukaha niko ipokarêva. Tapeita apyra'ÿ ojejapo heta hendáicha ha oñemoî ñande rovái peteî hendaicharôguánte térâ sa'imínte. Ha mba'e ñeha'angapýnterô peteî ojejapojevýntevagui. Ta'angamýî, ta'angambyry ndaha'éi ku ohechaukáva: umíva ogueru mba'éichapa ojehecha oikóva, omomichîva, apytu'ûme apopyre ha temiandu. Ha ojaitypo ha oipe'a iguatágui ñande reko ojoapytépe, jaipotáva ha ñaha'ârôva. He'ise péva Ñande Reko. "Tercera mirada"-pe he'i Octavio Gettino, karai arandu, argentíno, Latinoamericaygua: Ndaikatúi ja'e peteî Tetâ térâ peteî Táva ohotaha tenonde, okakuaataha opa hendáicha noñemo'âguîriramo pe hekove teete apopýre opavave ha peteî teî apytépe...Peteî Táva nomañáiva ijehe, noñandúiva oîha umi mba'e ohechaukáva hekovépe ha'éva ko'âgâ ta'angamýî ha ta'angambyry itapykuéta pe jeiko porâve rekápe. .. Ha ápe che atoîma, ha opavavépe vaicha chéve. ¿Mba'éiko ñande jajapo? ¿Mba'e jahechauka ñane retâyguarakuérape? ¿Mba'épa ñande ñamoî ñande jehegui ñamombarete haguâ pe ñande rapichakuéra oguerekova'erâ katuete, ñande tavaygua oikuaa haguâ imba'eteéva ha ani okirîrî ha oñakâity?. Ko'âgâ niko ja'e ñande atyha mba'ekuaa rupi ha ha'etevaicha ku japu...ndajajokuaái. Pe ñanemboykéva ryru niko hetave hova mombyryvérô oñeime umi mamo oje'ehápe ojejapova'erâgui. Ha upéicha avei ikangyve, hape'ive. Ha ápe oike umi ojejapóva ojechauka haguâ ñande reko ha ñande rekove. "Detrás del Sol, Más Cielo" ("Kuarahy kupépe, Arave") oñeha'â omombe'u oikóva ñande apytépe, ñande reko guive. Peteî ñepytyvorâ heta apytépe. Ágâko jajojuhuva'erâ. Kóva che rembipota, ñande ryepy guive. Ha katu michî. Kóva sa'i; ha umi ojejapomava'ekue, sa'ínte avei. Umi ojejapíva ñande rehe arareíre omondyryry ñane mba'e rekove. Ñane mba'e añetetéva, ñane mba'éva opavave mba'éva. Arareíre ñañeñapytîve poguasukuéra ha viru'ÿre. Ha pévare ñane mboriahuve. Hetave ndaipóriva, kirîrî, ñakâity. Ápe niko pe tapeita apyra'ÿ tapeita apyra'ÿ apytépe ñaneguênohê jevy pe peteî añetévante oha'anga'óva ñandévepe. Atyha mba'ekuaa rupígui oiko tova mokóî, tova japuvai. Ndajajokuaái niko. Umi mitâ'i ñande rekoha rupigua niko oikuaa mba'éichapa oiko ha mba'épa oî umi hapichakuéra mombyrygua, tetâ mbarete rupi, akânguérape. Oikuaa mba'éichapa pe hekove, mba'épa ojopy chupekuéra ha mba'éichapa osê tapevaígui. Ikatu pérupi, sapy'arei _sapy'areínte mba'e_, oikuaa mba'e mba'éichapa héra umi hapicha mitâ retâ réra. Upéi oúma umi opavave ojapóva. Ha akâ tyai. Umíva ogueru pe ojehechauka tapiaitéva ha umi araka'eve ndojehecháiva. Ohape rechauka umi ta'angamyînguéra. Omombe'u ha omombe'u mba'épa ojejapova'erâ, kueraipeve oipe'ávo jepururâ rokênte. Mba'éicha piko umi ohechaukáva ta'anga omýî ha oñe'êva, "arapy rovetâ", ndohechauka mo'âi ñandéve umi ñane retâ ykeregua, Latinoamérica-pe oikóva, rembiasa? ¿Mamo pipo ñambohasa, jahechauka umi ñane rembiapokue? Ko'ápe mayma jahekáva guive peteî mba'énte jahechava'erâ mba'éichapa ikatu ñambojoaju ñane rembiapo. Ñañomoirûrô mante, tesapysópe, ikatu ñambopyahu ko oikóva hína. Ndaikatuvéima ñaha'arô. Péva jaikuaa porâ. Ñane rembiapo oporohesape'ava'erâ, oporoapytu'û pe'ava'erâ omomba'évo ñande rapichakuérape, ohejávo oikuaa oîva ijykérepe, omohendávo chupe hendaitépe, tavayguáicha oîva heta yvy aperehegua apytépe ha oikuaávo mba'épa chupe ojopy ha mba'éichapa ikatu osê tape potîme. Ñomongeta niko sâso apopy tapiaiteva'erâ. Ñaño'atôina, ñañopyvôna... Ha âgâ añemboja ñe'ê'yvoty apohárare. Leopoldo Marechal he'i ñandéve: Ha ombohovái: "Ipyharépe opa ko'ê oñemopyrenda: opa tapeita apyra'ÿgui oñesê yvate rupi" Ñambopytu pukuvéna ko tembiapo jajapóva: ñañomongetána haipyre rupi. Po'añua ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Peru Rima rembihasakue (Pehêngue) Ndojekuaái Ijapohare Guarani 5 Volumen 3-gui oñenohêmbyre, Don Bosco Asunción-Paraguay Peru oi hína tata ypýpe ha upeichahánte oguahê oúvo Peru ryvy, Výro Rima, hete rasypaite. - Ái, ai... * Výro!!. Mba¿e piko ojehu ndéve - Ani reja cherehe! * Mba¿ére pio Výro...Jaha katu jahecha pohanohárape! * Ani repoko cherehe. - E¿a, che ryvy...! * Che ndaha¿éi nde ryvy...che ndoroikuaái... nde nadaha¿eichéne che ryke¿y, peichaitepeve chenupauka hagua... * Che niko pe aipotáva remombe¿u chévehina...Nahániri! nde naha¿eichéne che pehêngue... - E¿a, che ryvy!... Nahesakãi ko chéve pe eréva... * Irundy kuimba¿e oñemoi che rehe ha chenupã... Petei karai kyra oñembosavínte chupekuéra ha oñemoi chenupã. Asapukái, cherasê, añemopomoi ha mba¿eve voi nohendúi hikuái... * Ha ava piko ome¿ê raka¿e karai Sepípe petei yryvu, heta pirapirére? - Nde niko reñe¿ê, che ajapórõ guáicha nderehe. Che niko ame¿ê chupe, ha¿e oipotágui. * Ha ava he¿i chupe pe yryvu imba¿ekuaaha? - Ha añete imba¿ekuaa... karai Sepiete voi ohecha. * Ha mboy ohepyme¿ê ndéve pe mymbáre? - Hiã chéve mokõi vaka repykue. * Ani ndejapu! - Oiméne upéicharõ, mbohapy téra irundy repykue. Che umívare nachemandu¿i voi... chéve guarã pirapire... * Ha mba¿ére neremombe¿úi chéve mba¿éichapa reñemu hendive?. Nde niko ere chéve karai Sepi ojoguaha yryvu. Ha rehechauka chéve heta pirapire ome¿ê hague ndéve petei yryvúre. * Chéve niko chembovy¿a pe rejapo¿akue; asêse mboriahúgui, ajoguase petei yvy tuicháva, areko hagua che kokuetee, guéi ha opa mba¿e... - Ha upéva piko mba¿e? ha upéi? * Che niko ha¿e che jupe guarã: karai Sepi, petei yryvúre ohepyme¿ê porãramo, heta yryvúre katu hetaiteve pirapire ome¿êta ha che pirapire hetáta. Upémarõ ajuka che vaka peteimi arekóva, anohê ñúme oñembyai hagua. Upéi añepyru aity ñuhãme yryvu oúva opa rupigui. * Amyanyhê petei mbayru yryvúgui ha agueraha karai Sepípe, hogape oiko jave jeroky. - Hée itajýra omenda. Upevarã ojogua chehegui upe yryvu, ojechauka hagua imbohu- pakuéra renondépe. * Aguahê hógape ojepuka jave hese. Pe yryvu imba¿ekuaáva ramo reme¿êakue chupe, ndaupeichaira¿e ha hi¿ári onambi¿o mo¿ã karai Sepípe. Upe javete aikuave¿ê che yryvueta; hembiguáikuéra oiva guive oñepyru chembyepoti. * Upévante chéve nachemoi porãi. Mba¿e ajapóta ága che vaka¿y rehe. Mba¿éicha amongarúta che rembireko ha che ra¿ykuérape. - Ambyasy nendive che ryvy. Ani rejepy¿apy. Nde po¿a cheguerekógui chéve nde ryke¿y ramo... Peru oreko jeyma ojapovaerã onohê hagua vyro-pe jejopygui... Paha ----------------------------------------------------------------------------------------- Mayma yvypóra ou ko yvy ári iñapytl'yre ha eteîcha dignidad ha derecho jeguerekópe; ha ikatu rupi oikuaa añetéva ha añete'yva, iporâva ha ivaíva, tekotevê pehenguéicha oiko oñondivekuéra. Mayma yuypóra oguereko derecho ha libertad kuéra ko Declaraciónpe oîva, oñemaña'yre mba'eichaguapa i-ráza, ipire color; kiñápa terâpa kuimba'e, iñe'ê, i-religión, iñopinión política, hetâ, ha'épa mba' rerekoha, oîpa yvate terâpa nahániri sociedad ryepype, hamba'e. Mba'eveichagua jeporavo avei ndoiók va'erâ oñemañanguévo hetâ situación rehe, legalmentepa mba'éicha oî, ha'épa isâsopyre, oguatáva ojeheguiete, térâpa oî ambue tetâ ndiv térâ ipoguype. Mayma tapicha oguereko derecho oikovévo, piporúvo ilibertad ha ojerrespetávo ipersona. Avavépe ndojeguerekói va'erâ esclavo térâ tembiguái ramo; mba'eveichagua esclavitud térâ tapicha jejogua ha ñevende ndaikatúl oiko. Avavére ndoikova'erâi ñembosarái vai térâ ñambohasa asy, humano rekore ndojojáiva. Mayma yvypóra oguereko derecho ojehechakuaávo ichupe opaite handárupi ha'eha peteî máva leiduéra renondépe. Maymavaite: peteîchante léi renondépe ha oguereko, mba'eveichagua jeporavo'yre, derecho peteîcha léi oñangarekóvo hese. Maymáva oguereko derecho peteîcha oñeñangarekóvo hese. Maymáva oguereko derecho peteîcha oñeñangarekóvo hese opaichagua jeporavo ohóvagui ko Declaración cóntrape, ha opa ñeha'â oikóvagui jeporavorâ. Mayma yvypóra oguereko derecho oñangarekóvo hese hekoitépe tribunal kuéra oîva hetâme, omo'â haguáicha ichupe umi opyrûsévagui iderecho kuéra rehe oÎva constitución a léipe. Avavépe ndaikatúi mbaretépe reínte oñedetene, ojegueraha preso terá oñemosê hetâgui. Mayma yvypóra oguereko derecho, peteîchapánte, ohendúvo ichupe idespáchope ha justicia ojerure haichaite, peteî tribunal oguatáva ojeheguiete ha oporolado apo'yva, oñemyesakâta java iderecho ha obligación huéra, ha avei ojehesa'yjóratô oñembojáva hese tembiapo vai'éi cóntrape ohóva. Oñembojáro peteî tapicháre hembiapo vai hague, oguereko derecho oñepensávo hese nda'upeichaiha, nahesakâi aja ha'eha culpable; pe ñemyesakâ oido va'erâ tribunalpe, ha oguereko va'erâ upépe mayma garantía oikotevêva oñedefende hagua. Avavépe noñecondeva va'erâi ojapo térâ ndojapói haguére peteî mba'endaha'éiva delito upe java, tetâpypegua léi térâ tetânguéra léipe guarâ. Noñeme'ê va'erâi avei castigo pohyve léipe oîvagui oiko jave delito. Ndaikatúj oimeháicha reínte ojeikévo peteî tapicha rekovépe, hóga, hogapy térâ icarta kuérpade. Naikatúi avei ojepokóntevo héra térâ herakuâ porâre. Mayma yvypóra oguereko derecho léi oñangarekóvo hese ko'âmba'épe. Mayma yvypóra oguereko derecho ou ha oheovo tetâpyre ha oiporavóvo moôoikóta peteî tetâ ryepype. Mayma yvypóra oguereko derecho osêvo oimeraêva tetâgui, taha e jepe hetâtee, ha upéi ou jevyo hetâme. Ojepersegui jave ichupe, mayma tekove ikatu oho oñemo'â hagua oimeraêva tetâme. Ko derecho ndaikatúi ojeporu persecución oúrô justiciagui tembiapo vaikuére, térâ ojeho rupi Naciones Unidas remiandu ha rembipota cóntrape. Mayma yvypóra oguereko derecho hetâvo. Avavégui ndaikatúi ojepe'a oimeháicha reínte hetâ derecho oguerekóvagui okambiávo upe hetâ. Kuimba´e ha kuña maymáva, omendakuaaha tiémpo guive, oguereko derecho omdávo ha omoñepyrûvo petel ogapy. Ko´ávara ndaikatúi of problema oúva raza, tetâ, terâ religióngui. Petelcha va´era 1 derecho kuéra menda reheguáva, oiko aja kupukue hikuái menda ryepype, ha evei sapyánte oñembyairô upe imenda kuéra. Menda ikatu oiko umi omendátava otrô añoite petel ñe´ême upeverâ, ojeheguiete, avave ojopy´yre ichupekuéra. Familia ha'e sociedad apyra ha ñepyrûete, ha oguereko derecho oñangarekóvo hese sociedad ha Estado. Mayma yvypóra iderecho oguerekóvo imbaèteéva, ha ha'eño háicha, ha avei ambuerkuéra ndive. Avavégui ndojepe'a va'erâi oimeháicha reinte imbáe teéva. Mayma yvypóra oguereko derecho oñemonguévo ojeheguiete, iñaka, inconciencia ha ireligión he'i háicha ichupe. Ko deréchope oike ikatuha okambia ireligión ha ijerovia, avei ohechaukávo ko'âva ha'eño háicha térâ ambuekuéra ndive,opavave renondépe térâ ha'eñohápe, tekombo´e, térâ jeiko upéva he´i háicha rupive. Maypa tapicha iderecho oguerekóvo ijidea ha iñeñandu tee, ha upéva oikuaaukávo ojejuru mboty´yre ichupe; ko deréchope oike avavépe nonnemolestáivo marandu ha opinión kuéra, ha avei oñemosarambivo ko´âva opaite hendárupi, mayma tembiporu upevarâ oiva rupive. Mayma yvypóra oguereko derecho ijatyvo oñondive ha ojapóvo joaju hapicha kuéra ñorairô´yre. Avavépe ndaikatúi ojejopy oike hagua petel asociaciónpe. Mayma yvipóra oguereko derechoijávo hetâ resambyhype, ha´ete voi, yro katu hemimoîngue, h´ae oiporavo va´ekue rupive. Mayma tapicha oguereko derecho petelîchapante, ohupityvo cargo público kuéra hetâme. Mburuvicha kuéra omanda ha oisambyhy hagua teta, tetâygua kuéra ome´eê ichupekuéra upe pu´aka. Ha ko tetâygua kuéra rembipota ojechauka va´erâ elección ipotiva rupive,cada cierto tiempo oiko va´erâva, maymavaite ijahápem ha peteicha ivoto kuéra ovalehápe; avei avave oikuaa´yre mávarepa revota, ikatu haguaicha avave nandejopyiupe jeporavo apópe. Mayma yvypóra, ha´erupi sociedad pegua, oguereko derecho pe sociedad oñangarekóvo hese. Upevaâ pe hetâ oñeh´â mbaite va´erâ, ha tetânguéra oñopytyvô va´erâ, recurso ha organización tetâ oguerekóva rupive, maymavaite ohupity hagua hemikotevê económico social ha cultural, oiko hagua ichugui persona añetete. Mayma yvypóra oguereko derecho omba´apóvo ojeheguiete hembiaporâ, pe imba´apópe oñemongu´évo iporâve haguáicha, ha oñeñangarekóvo hese ani opyta trabajo´yre. Mayma yvypóra oguereko derecho, mba´eveichagua jeporavo´yre, pretelchante ojepagávo ichupe, petelchaterô hembiapo. Mayma omba´apóva oguereko derecho oganávo hekópe porâ, oikokuaa haguáicha, ha´e ha hogaygua, idignidad humana ojerure háicha. Ndohupitypáirô ichupe oimeraêva medio pytyvôrâ sociedad oguerekóvagui. Mayma tapicha oguereko derecho ojapóvo sindicato ha ojoajúvo hapicha mba´apohára ndive, iñinterése kuéra odefende hagua. Mayma yvypóra oguereko derecho opytu´úvo, ho´ureimivo nombaápoi jave; avei omba´apóvo omba´apo hagua ha´óra pevénte, ha ivacaciónvo oguahê vove jepi tiempo, ha upe aja ojepagávo ichupe. Mayma yvypóra oguereko derecho oikove olgadomivo, ani hagua ichupe voi, ha hogayguápe avei, ofalta ho´uva´erâ, ipohâ repyrâ, iñemonderâ, óga oiko hagua, ha ambue mba´e oikotevêva oikove hagua. Iderecho avei oguereko seguro oñemongui ramo guarâ imba apohágui, terâ katu hasy, ndovalevéi, iména mano, itujaiterei, térâ ambue mba´e rupi indojevale kuaavéi ramo guarâ ojehe. Sy ha mitâre oñeñangareko va´erâ iporave haguáicha. Mayma mitâ, omendáva oguereko derecho sociedad oñangarekóvo hesekuéra. Mayma yvypóra oguereko derecho ojehekombo´eukávo. Pejehekombo´e reínte va´erâ, pe iñepyrûetépeguánte jepe. Pe tekombo´e jehai ha jeleénte jepe hagua, ha´e va´erâ obligatorio. Profesión kuéra ha técnica ñeaprende, olva´erâ enteroitépe ohupity haguaicha. Umi universidad rupi ojeike hagua, katupyry rehente odepende va´erâ, ha mayma interesádope oñeme´êva´erâ juruja. Pe educación rembiaporâ ha´eva´erâ: tojapo tekove mayágui persona añetete, okakuaáva opáichavo. Omombarete va´erâ derecho ha libertad ñemomba´e guasu. Oipytyvô va´erâ olhagua jekopyty, ñoaguanta kuaa, joayhu, mayma tetâ ha raza terâ religión oñondive. Omboguata va´erâ avei umi tembiapoukapy Naciones Unidas omolva ol hagua tapiaite py´aguapy. Sy ha tuvakuéra oguereko derecho itendondévo oiporavo hagua mba´éichagua educaciónpa oñeme´êta imitânguérape. Mayma yvypóra oguereko derecho oparticipávo, avave ojopy terâ ojoko´yre ichupe, incomunidad rekotee ñeñandukápe; ombovyávo ichupe umi tembiapokue porâ hechapyrâ; avei oparticipávo umi arandu pyahu oikévape, ha umi jeiko porâve ko´âgarupi oúvape. Mayma yvypóra oguereko derecho oñeñangarekóvo ichupe interese moral ha material oguerekóva rehe, ha´érupimba´epyahu terâ ñe´ê yvoty, kuatia arandu térâ tembiapo hecharamomby apohare. Mayma yvypóra oguereko derecho ojejapóvo ichupe hetâsme ha hetânguéra apytépe, petef jeikoha oñemo´añatehape derecho ha libertd kuéra onnemolva ko Declaraciónpe. Mayma yvypóra oguereko tembiaporâ comunidad ndive guarâ, upépe mante ikatúgui okakuaa ha hi´aju persona haicha. Léi mante ikatu omol linde ikatu´yva jahasa jaiporukuévo ñande libertad kuéra, ani hagua ñapyru ñande rapicha derecho ha libertad rehe; avei jaiko hagua moral ojerure háicha, orden público oipota háicha, ha petel sociedad democrática reko py´aguapy oikotevê Háicha. Ko´â derecho ha libertad juéra mba´eveichvérô ndaikatúi ojeporu Naciones Unidas oipota ha opensáva cóntrape. Mba´evepunto ko Declaraciónpe olva noñentende va´erâi ome´ê Estádope, petel aty térâ petel tapichápe, omoñepirû ha omboguata hagua algún tembiapo ikatúva omboyke petelva jepe umi derecho ha libertad kuéra oñemboysyva ko Declaraciónpe.